1. Εισαγωγή

Τα Στενά του Νέστου αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα αισθητικά τοπία ολόκληρης της χώρας. Είναι ίσως η τελευταία μη ορεινή περιοχή της Ελλάδας που δεν διασχίζεται από οδικό δρόμο. Η πρόσβαση γίνεται μόνο με τα πόδια, με κανό ή με τρένο. Ειδικά η σιδηροδρομική γραμμή, με τον τρόπο που ακολουθεί το ποτάμι, σκαλισμένη κυριολεκτικά στα βράχια, με πολλά τούνελ, όχι μόνο δεν τραυματίζει την παρθενικότητα του τοπίου, αλλά αντίθετα τονίζει ακόμη περισσότερο τη φυσικότητα και την ομορφιά του. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες είναι σχετικά περιορισμένες. Ο χώρος παντού γύρω προσφέρεται για φωτογράφηση όλες τις εποχές. Σε πολλά μέρη των Στενών έχουν διαμορφωθεί χώροι αναψυχής για τους επισκέπτες, με πάγκους, τραπέζια και στέγαστρα, που προσφέρονται για φαγητό και ξεκούραση.

Γενική περιγραφή των Στενών του Νέστου

Ο Νέστος πηγάζει από την οροσειρά της Ρίλας στην κεντρική Βουλγαρία. Η κατεύθυνσή του είναι από ΒΔ προς ΝΑ. Το μήκος του είναι 234 χιλιόμετρα, από τα οποία τα 140 χλμ. βρίσκονται σε ελληνικό έδαφος. Στην Ελλάδα εισέρχεται από το νομό Δράμας με υψόμετρο κοίτης 400 μ. Διασχίζει το νομό Δράμας μέχρι το Παρανέστι. Στη συνέχεια αποτελεί κοινό σύνορο των νομών Ξάνθης και Καβάλας και εκβάλλει στο Θρακικό πέλαγος απέναντι από τη Θάσο, σχηματίζοντας το περίφημο Δέλτα του Νέστου. Στη διαδρομή του ενισχύεται από παραποτάμους, όπως ο Δεσπάτης, το Αρκουδόρεμα και το Διαβολόρεμα. Στην πορεία του, από τη Βουλγαρία προς το Αιγαίο, ο Νέστος σχημάτισε, με το πέρασμα των αιώνων, ένα στενό πέρασμα, γνωστό ως Στενά του Νέστου ή Τέμπη του Νέστου.

Τα Στενά του Νέστου διαμορφώνονται μεταξύ των ορέων Λεκάνης (δυτικά) και Αχλάδας (ανατολικά), σχηματίζοντας μια ευρεία χαράδρα. Το μήκος τους είναι 22 χιλιόμετρα. Οι πλαγιές της χαράδρας καλύπτονται από θαμνώνες και αραιά δάση, κυρίως με φυλλοβόλα δέντρα, ενώ στις όχθες και στις νησίδες του ποταμού αναπτύσσεται παραποτάμια βλάστηση. Η χλωρίδα και η πανίδα είναι πολύ πλούσια στη στενή αυτή περιοχή.

Τα Στενά αποτελούν έναν από τους πιο αξιόλογους ελληνικούς βιότοπους και προστατεύονται από διεθνείς περιβαλλοντικές συμβάσεις. Το 1976, η περιοχή κηρύχθηκε καταφύγιο θηραμάτων και έναν χρόνο αργότερα, η συνολική έκταση (23.800 στρ.) των Στενών ανακηρύχθηκε Αισθητικό Δάσος. Στη συνέχεια, εντάχθηκε στις «Ζώνες Ειδικής Προστασίας» (Special Protection Areas, SPA) και στις «Σημαντικές Περιοχές Ορνιθοπανίδας» (Important Bird Area, IBA) της Ε.Ε., σε επιταγή του άρθρου 4 της Κοινοτικής Οδηγίας 79/409/ΕΟΚ «περί διατηρήσεως των άγριων πτηνών». Η ιδιαίτερη οικολογική και βιολογική αξία των Στενών του Νέστου είχε ως αποτέλεσμα να συμπεριληφθούν στον κατάλογο με τις υποψήφιες περιοχές προς ένταξη στο πανευρωπαϊκό δίκτυο «Φύση 2000» με τον υψηλότερο βαθμό προτεραιότητας (Α). 

Το 1995 υπογράφηκε διακρατική συμφωνία μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας για τη διαχείριση των υδάτων, που προβλέπει δικαίωμα χρήσης 29% της «Μέσης Φυσικής Απορροής πολλών ετών», ποσότητα που αντιστοιχεί σε 1,5 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα νερού ετησίως. 
Ο ποταμός κυλώντας ανάμεσα σε απότομες πλαγιές, δημιουργεί συνεχείς μαιάνδρους, κατά τόπους έχει σχετικά μεγάλο βάθος και υψηλότερη ταχύτητα ροής σε σχέση με το τμήμα πριν και μετά τα Στενά. Οι όχθες του ποταμού έχουν μικρό πλάτος λόγω του ανάγλυφου, εκτός από την περιοχή Σταυρούπολης και Κομνηνών όπου έχει σχηματισθεί μια μικρή κοιλάδα.

Μέσα στα όρια των Στενών δεν υπάρχουν φράγματα ή γέφυρες. Η σιδηροδρομική γραμμή που συνδέει τη Θράκη με την υπόλοιπη Ελλάδα και ένα μονοπάτι που ανοίχθηκε κατά την κατασκευή της, στα τέλη του προπερασμένου αιώνα, αποτελούν τα μόνα τεχνικά έργα. Το διαμορφωμένο μονοπάτι έχει μήκος έξι χιλιομέτρων, με προοπτική να διπλασιασθεί. Δυο παλιοί σιδηροδρομικοί σταθμοί, που εξυπηρετούσαν τις γύρω κοινότητες, διατηρούνται ακόμη μέσα στα Στενά. Στο βόρειο τμήμα της περιοχής υπάρχουν λατομεία εξόρυξης του περίφημου μαρμάρου του Νέστου.

Λίγα από την ιστορία του Νέστου

Φαίνεται ότι η παρουσία του ανθρώπου γύρω από το ποτάμι είναι συνεχής από τη Νεολιθική εποχή. Ανατολικά του χωριού Παράδεισος και δυτικά του Νέστου, στο ύψος της σημερινής γέφυρας της εθνικής οδού Καβάλας-Ξάνθης, στο λόφο Καλέδες [ή Πετρωτά], τοποθετείται από πολλούς ερευνητές η αρχαία πόλη Τόπειρος. Σ’ αυτή τη θέση έχει βρεθεί οικισμός της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου. Η ανάπτυξη της πόλης επιβεβαιώνεται από την ανακάλυψη νομισμάτων του δεύτερου μ.Χ. αιώνα. Στην κορυφή του βουνού, δυτικά της εξόδου των Στενών, είναι μια σπηλιά, με ευρύχωρη είσοδο και θάλαμο εισόδου, στο δάπεδο της οποίας υπάρχει επίχωση. Εκεί, βρέθηκε χονδροειδής κεραμική, που επιβεβαιώνει την αρχαία κατοίκιση της περιοχής. Η πόλη Τόπειρος καταστράφηκε και ξανακτίσθηκε το 549 μ.Χ., από Σκλαβηνούς βαρβάρους, και το 812 μ.Χ από το Βούλγαρο Τσάρο Κρούμο. Η νεότερη ανάπτυξή της πιθανολογείται ότι έγινε το δέκατο αιώνα μ.Χ. Ήταν μια πόλη στρατηγικής σημασίας, διότι ήλεγχε την έξοδο του Νέστου από τα στενά και τη γέφυρα που πρέπει να υπήρχε αμέσως νοτιότερα. Ακόμη και σήμερα σώζονται τμήματα της οχύρωσης, ναών και μονών, που αποτελούν μνημεία παλαιοχριστιανικών και βυζαντινών χρόνων. Όταν έγινε ο διαχωρισμός του Ρωμαϊκού κράτους σε Ανατολικό και Δυτικό, η περιοχή της Ξάνθης, με έδρα την πόλη Τόπειρο, απετέλεσε το όριο των δύο Αυτοκρατοριών. 

Στους αρχαίους κλασσικούς συγγραφείς ο ποταμός ήδη αναφέρεται ως Νέστος (Ηρόδοτος, Θουκυδίδης, Πτολεμαίος). Οι ίδιοι αναφέρουν ότι οι Θράκες λάτρευαν τον ποταμό Νέστο ως θεό και τον θεωρούσαν ιερό ποταμό. Έχουν βρεθεί αρχαία νομίσματα όπου απεικονίζεται ο ποτάμιος Θεός Μέστος. Ο Παυσανίας αναφέρει ότι γύρω από τον ποταμό κατοικούσαν οι Νέστιοι, ενώ ο Στέφανος Βυζάντιος καταγράφει πως η περί το Νέστο περιοχή ονομάζεται Νεστίς. Ο Νέστος πάντα είχε νερό. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, το εκατομμύριο των στρατιωτών του Ξέρξη είτε εύρισκε ξηρά ποτάμια, είτε αυτά ξηραίνονταν από το πότισμα των υποζυγίων: «Ο δε Ξέρξης διαβάς τον Μέλανα ποταμόν απεξηραμμένον και κατόπιν τον Έβρον επορεύετο εις τον Δορίσκον κατά της Ελλάδος και διήλθε πρώτον πλησίον των Σαμοθρακικών τειχών …. Πλησίον δε των Αβδήρων δεν υπάρχει λίμνη αξία μνήμης. Διέβη δε μόνον τον Νέστον ποταμόν, ο οποίος χύνεται εις την θάλασσαν.». Σε περιγραφή πάλι του Ηρόδοτου, οι Σαπαίοι κατοικούσαν στην περιοχή και φύλαγαν τα στενά των Σαπαίων. Ο Στράβων συμφωνεί ότι οι Σαπαίοι κατοικούσαν γύρω από τον κάτω ρου του Νέστου. Η χώρα τους αναφέρεται ως ΣΑΠΑΪΚΗ από τον Κλαύδιο Πτολεμαίο και αποτελούσε κατά την ρωμαϊκή περίοδο μια από τις 14 στρατηγίες της Θράκης. Την περιοχή τότε όπως και σήμερα διέσχιζε η Εγνατία οδός.

Γεωγραφική θέση και όρια της περιοχής

Τα Στενά του Νέστου βρίσκονται ανάμεσα από τις κωμοπόλεις Σταυρούπολης (βόρεια) και Τοξοτών (νότια).

Η περιοχή “Αισθητικό δάσος Νέστου”, ως μέρος του δικτύου NATURA-2000, καθορίστηκε στα όρια του αισθητικού δάσους σε γεωγραφικό μήκος από 240 40' 00" μέχρι 240 46' 10" ανατολικά του Greenwich και σε βόρειο γεωγραφικό πλάτος από 410 05' 25" μέχρι 410 09' 27". Από το συνολικό μήκος των 22 χλμ. των Στενών, προτάθηκαν να τεθούν κάτω από το καθεστώς προστασίας περίπου τα 11 χλμ. Το πλάτος της περιοχής κυμαίνεται από ένα χλμ. στο βόρειο τμήμα μέχρι δυόμισι χλμ. στο νοτιότερο τμήμα. 

Ως προς τη γενική κατεύθυνση, η κοιλάδα μπορεί να διακριθεί σε δύο τμήματα: Το βορινό τμήμα, το οποίο αρχίζει λίγο ανατολικότερα από το χωριό Κεχρόκαμπος και για πεντέμισι περίπου χιλιόμετρα κατευθύνεται νότια. Στο νότιο τμήμα, το ποτάμι στρέφεται ανατολικά σχηματίζοντας τη σειρά των μαιάνδρων και στη συνέχεια βγαίνει από την οροσειρά κοντά στο χωριό Παράδεισος.

Η επιφάνεια του ποταμού βρίσκεται μόλις δέκα μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας ενώ οι γύρω κορυφές φθάνουν τα 600 μ. 
Διοικητικά τα Στενά ανήκουν στο διευρυμένο νομό Καβάλας-Ξάνθης και Κομοτηνής. Ο ποταμός Νέστος αποτελούσε πάντα το γεωγραφικό όριο μεταξύ Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. Το ανατολικό του τμήμα ανήκε στο Νομό Ξάνθης και το δυτικό του στους Νομούς Καβάλας και Δράμας βορειότερα. 

Τα Δασαρχεία στα οποία ανήκει η περιοχή είναι της Σταυρουπόλεως, Ξάνθης και Καβάλας. Το μεγαλύτερο μέρος της έκτασης είναι δημόσιο και μόνο λίγοι ιδιωτικοί αγροί βρίσκονται διάσπαρτοι.