2. Φυσικά χαρακτηριστικά της περιοχής

Γεωμορφολογία και ανάγλυφο

Η τοπογραφική διαμόρφωση των Στενών καθορίζεται όπως είναι φυσικό από τον ποταμό Νέστο. Η πορεία ροής του δημιουργεί μια φαραγγοειδή κοιλάδα, ανάμεσα στο Φαλακρό Όρος και στη Δυτική Ροδόπη. Χαρακτηρίζεται ως τυπικής μορφολογίας ανάγλυφο εγκιβωτισμένου Μαιάνδρου. Τα μαρμαρογενή πετρώματα, διαβρώνονται εδώ και αιώνες από τη συνεχή ροή των νερών του ποταμού, δημιουργώντας απότομες βραχώδεις πλαγιές και πολλές σπηλιές, (μερικές από αυτές είναι ορατές κατά τη διαδρομή), με θαυμάσιους διακόσμους από σταλακτίτες και σταλαγμίτες. Κατά μήκος των Στενών σχηματίζονται ποικίλες μικροπεριοχές, δίνοντας στο τοπίο μια αισθητικά επιθυμητή πολυμορφία. Εξάρσεις ομαλές, λόφοι τραχείς, υψώματα απόκρημνα, με κάθετες μερικές φορές τις πλαγιές τους, που συχνά καταλήγουν μέσα στα νερά του ποταμού, στενές ή ευρύτερες κοιλάδες, χαράδρες αλλά και πεδινές εκτάσεις δημιουργούν ένα γεωμορφολογικά σύνθετο σύμπλεγμα. 

Παρά την ποσότητα νερού που διακινεί ο ποταμός, η υδρολογική λεκάνη του Νέστου, είναι από τις στενότερες του Βορειοελληνικού χώρου. Σε περιόδους αυξημένης παροχής, ο αμμώδης βυθός του ποταμού μεταβάλλεται εποχιακά, επειδή είναι χωρίς συνοχή, παρασυρόμενος εύκολα προς τα κατάντη. Το πλάτος του ποταμού κυμαίνεται γύρω στα 20 μ. 

Η παροχή του Νέστου αυξομειώνεται συνεχώς, αφού η διάθεση των νερών του εξαρτάται κατά μεγάλο μέρος από τη Βουλγαρία. Για το λόγο αυτόν δημιουργήθηκε η ανάγκη κατασκευής τεχνητής λίμνης λίγο βορειότερα από την περιοχή των Στενών. Το «Φράγμα του Θησαυρού» λειτουργεί ως αποθήκη αλλά και ως ανακουφιστική βαλβίδα, κατά το πρότυπο της τε χνητής λίμνης της Κερκίνης. Παρά τις ανησυχίες, η ροή υδάτων του ποταμού δεν φαίνεται να διαταράχθηκε ιδιαίτερα από το φράγμα και κυρίως δεν δημιουργήθηκαν σημαντικές αλλαγές στην οικολογική ισορροπία των Στενών.

Ήδη και πριν από το φράγμα του Θησαυρού, λόγω της κατακράτησης μεγάλων ποσοτήτων νερού, για αρδευτική χρήση στη Βουλγαρία, πολλά σημεία της κοίτης του Νέστου παραμένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα ακάλυπτα από νερό. Στα σημεία των Μαιάνδρων, η κοίτη παρουσιάζει κόλπους και ανακαμπές. Εκεί, η ταχύτητα του νερού μειώνεται σημαντικά. Σε μερικά σημεία, το νερό φαίνεται ότι σχεδόν παραμένει στάσιμο. Η διαφάνεια των υδάτων γενικότερα είναι ασθενής λόγω της θολότητας που προκαλούν τα λεπτόκοκκα υλικά που μεταφέρονται ιδίως κατά τους χειμερινούς μήνες.

Γεωλογία-Έδαφος

Η περιοχή αποτελείται κυρίως από μεταμορφωσιγενή πετρώματα και μάρμαρα, ενώ η κοίτη του ποταμού από ιζηματογενή πετρώματα και αλλουβιακές αποθέσεις (πρόσφατες ποτάμιες αποθέσεις).

Γεωλογικά, η περιοχή ανήκει στη Μάζα της Ροδόπης. Ο γεωτεκτονικός χαρακτήρας της Μάζας, σύμφωνα με τα μοντέλα λιθοσφαιρικών πλακών για την εξέλιξη της Μεσογείου, είναι καθαρά ηπειρωτικός και θεωρείται ότι η προέλευσή της προέρχεται από την πλάκα της Λαυρασίας. 

Το κρυσταλλοσχιστώδες της περιοχής του Νέστου διαιρείται σε τέσσερις ορίζοντες που από τις βαθύτερες προς τις ανώτερες είναι οι εξής:

- Η σειρά των γνευσίων της βάσης στη Δυτική Ροδόπη. Περιλαμβάνει γνεύσιους (μοσχοβίτικους, βιοτικούς, διμαρμαρυγιακούς), σχιστόλιθους, αμφιβολίτες μάρμαρα και σιπολίνες.

- Η σειρά των μαρμάρων. Αποτελείται κυρίως από μάρμαρα, μαρμαρυγιακούς σχιστόλιθους και αμφιβολίτες.

- Η σειρά των μαρμαρυγιακών σχιστόλιθων. Εμφανίζεται αποκλειστικά στην περιοχή του Νέστου με πάχος πέντε χιλ.

- Η σειρά των σχιστόλιθων και μαρμάρων. Αναπτύσσεται στη ΒΑ πλευρά του Νέστου με πάχος περίπου τρία χιλ.

Οι δύο νεότερες σειρές τοποθετούνται χρονολογικά στο κάτω Κάμβριο. 

Το έδαφος των Στενών αποτελείται κυρίως από τριτογενείς ασβεστούχες αποθέσεις, οι οποίες δίνουν εδάφη αργιλλοπηλώδη μέχρι και αργιλλώδη, με αλκαλική αντίδραση και περίσσεια βάσεων CaCO3. Τα εδάφη αυτά αποτελούν το 1/5 της επιφάνειας της χώρας και δημιουργούν γενικά αξιόλογες δασικές και γεωργικές περιοχές. Αλλουβιακά προσχωσιγενή εδάφη σχηματίζονται κατά θέσεις από τα αποσαθρούμενα υλικά, τόσο της ίδιας της κοιλάδας, όσο και από φερτά υλικά που μεταφέρονται από βορειότερες περιοχές. Λόγω των μεγάλων κλίσεων, παρατηρούνται κατά θέσεις συσσωρεύσεις κολλουβιακού υλικού που προέρχονται από τα υψηλότερα τμήματα των Στενών. 

Κλίμα

Ο καθορισμός του κλίματος της περιοχής των Στενών του Νέστου γίνεται με βάση τα δεδομένα του μετεωρολογικού Σταθμού των Τοξοτών (70 μ. υπερθαλάσσιο ύψος, 410 06' βόρειο πλάτος, 240 47' ανατολικό μήκος).
Το κλίμα αποτελεί ενδιάμεσο κλιματικό τύπο μεταξύ του μεσογειακού και του ηπειρωτικού ή ύφυγρο προς υγρό μεσογειακό κλίμα με ψυχρούς χειμώνες.

Μέσες τιμές θερμοκρασίας και βροχόπτωσης:

Από τα μετεωρολογικά στοιχεία, γίνεται αντιληπτό ότι η θερινή ξηρή περίοδος περιορίζεται μόνο στο δίμηνο Ιουλίου-Αυγούστου. Τα δεδομένα του Μετεωρολογικού Σταθμού Σιδηρονέρου, που βρίσκεται βορειότερα, δίνουν ακόμη μικρότερη ξηρή περίοδο (περιορίζεται μόνο κατά τον Αύγουστο), δηλαδή όσο ανερχόμαστε στο ποτάμι τόσο περιορίζεται και η επίδραση του μεσογειακού κλίματος. 

Χρήση γης

Η μισή περίπου έκταση των Στενών (45%) καλύπτεται από υποβαθμισμένα δάση με μεμονωμένα δένδρα ή αραιούς θάμνους, τα οποία προέκυψαν κυρίως από ξύλευση, συχνές πυρκαγιές και έντονη βοσκή παλαιότερων πυκνών δασών. Σήμερα, οι περιοχές αυτές εμφανίζονται ως βραχώδεις εξαιτίας των έντονων διαβρώσεων.

Tα δρυοδάση και τα δάση των υπολοίπων πλατύφυλλων ειδών, κυρίως παραποτάμιων δασών ιτιάς και λεύκης, καταλαμβάνουν το 20% της συνολικής έκτασης των Στενών.

Η αείφυλλη σκληρόφυλλη μεσογειακή βλάστηση και τα λιβάδια καλύπτουν από κοινού περίπου 15%. Το υπόλοιπο 20% καταλαμβάνει ο ποταμός Νεστος, οι γεωργικές καλλιέργειες, οι παλιοί οικισμοί, η γραμμή του τρένου, κ.λ.π. 

Η σιδηροδρομική γραμμή

Η σιδηροδρομική χάραξη σχεδιάσθηκε το 1891. Η κατασκευή της κράτησε από το 1893 μέχρι και το 1896. Παρά την έλλειψη αναπτυγμένων τεχνικών μέσων, στα 18 περίπου χιλιόμετρα της γραμμής, έχουν διανοιχτεί πολλές γαλαρίες. Το ευτύχημα για το τοπίο είναι ότι, όλα τα υλικά αντιστήριξης προέρχονται από την ίδια την περιοχή και όλες οι κατασκευές των τοίχων έγιναν με το χέρι, από ειδικούς τεχνίτες. Έτσι, από τότε, η σιδηροδρομική γραμμή αποτελεί ένα από τα κύρια αισθητικά στοιχεία των Στενών του Νέστου, αλλά και μια βασική δίοδο επικοινωνίας της Θράκης με την υπόλοιπη Ελλάδα.

Κάπου στη μέση των Στενών, υπάρχει ο παλιός σταθμός των Λιβερών, ο οποίος σήμερα έχει διαμορφωθεί ώστε να εξυπηρετεί τις ολοένα αυξανόμενες ανάγκες των επισκεπτών. Ο Σταθμός διαθέτει αναψυκτήριο, εστιατόριο και διαμερίσματα. Γύρω από το σταθμό δημιουργήθηκαν εγκαταστάσεις υπαίθριας αναψυχής μικρής οικολογικής διαταραχής, πλακόστρωτα μονοπάτια, ψησταριές και πάγκοι.